Ideologia

Ideologia – zbiór poglądów i światopogląd do całościowego interpretowania i przekształcania świata. Pojęcie występujące w filozofii i naukach społecznych (m.in. nauce o polityce, socjologii, naukach prawnych).

Zapotrzebowanie na ideologie wynika z właściwego ludziom poszukiwania odpowiedzi na pytania o sens i sposób istnienia. Ideologie mają charakter normatywny; proponują bowiem określony światopogląd, wskazując, jaki powinien być świat lub pewien jego aspekt.

Pierwotnie ideologia posiadała odmienne znaczenie. Została wprowadzona jako termin przez Destutta de Tracy’ego w 1796 na określenie jednego z kierunków myśli filozoficznej związanej z programem science of ideas, wywodzącym się od angielskiego empirysty Johna Locke’a.

Etymologia

Termin „ideologia” pochodzi od francuskiego idéologie, które zostało utworzone przez połączenie greckich słów: idéā (ἰδέα, „pojęcie, wzorzec”; blisko związane z locke’owskim rozumieniem idei) oraz -logíā (-λογῐ́ᾱ, „nauka o”).

Ideolog to osoba, która silnie wierzy w ideologię. Termin ten ma często negatywne konotacje, często odnosząc się do kogoś, kto jest ślepo stronniczy, gorliwy lub fanatyczny w swoich przekonaniach.

Historia pojęcia

Początkowo zatem określenie „ideologia” znaczyło tyle co „nauka o ideach”, zgodnie ze swym sensem etymologicznym. Współczesne znaczenie tego terminu odbiega od tego, jakie nadał mu de Tracy. Kolejnym wczesnym źródłem dla niemal pierwotnego znaczenia ideologii jest dzieło Hipolita Taine’a o Ancien Régime, Początki współczesnej Francji. Taine opisuje ideologię jako podobną do nauczania filozofii metodą sokratejską, choć bez rozszerzania słownictwa ponad to, co już zna przeciętny czytelnik, i bez przykładów z obserwacji, jakich wymagałaby praktyczna nauka, wskazując na Tracy’ego, jego środowisko oraz Condillaca jako jednego z prekursorów.

Ujęcia dziewiętnastowieczne i pierwszej połowy dwudziestego wieku odbiegają już od pierwotnego, etymologicznego znaczenia. Definicję ideologii - przy czym nadal w rozumieniu odmiennym od dzisiejszego, zintersubiektywizowanego na potrzeby badań naukowych - odnaleźć można w pracach K. Marksa i F. Engelsa Tezy o Feuerbachu oraz Ideologia niemiecka oraz do rozprawie Ideologia i utopia Karla Mannheima (1929).

W dwudziestym wieku nauki społeczne, w szczególności nauki prawne i wczesna nauka o polityce, zaczynają operować terminem ideologa w ujęciach podobnych do współczesnych. Przy czym skonkretyzowane systemy aksjologicznego ujmowania zjawisk polityczno-prawnych zaczynają być nazywane doktrynami. Tak też doktryny polityczne, jako skonkretyzowane w łonie poszczególnych ideologii ujmuje Gaetano Mosca. Podobne ujęcie - bliskie naukom społecznym odnaleźć można również w encyklikach papieskich w szczególności Rerum novarum. Leon XIII wskazuje w niej, na ideologię liberalizmu i socjalizmu jako sprzeciwiające się trzeciej drodze jaką proponuję, a co można odczytywać jako konserwatyzm. Do tych trzech ideologii jako punktów odniesienia odwołują się również współcześni autorzy jak np. Hubert Izdebski.

Historia terminu ideologia jest tak skomplikowana, a zarazem sposób jego definiowania istotny dla nauk społecznych, że stała się ona sama przedmiotem badań. Przykładem próby uchwycenia historycznej zmienności znaczenia ideologii jest artykuł Georgre Lichtheima, The Concept of Ideology.

Ideologia polityczna

W nauce o polityce bez względu na autora definicji każdorazowo rozumiana jest ona jako zbiór faktów, tez, czy przekonań normatywnych, które stanowią spójną wizję antropologiczną (tj. dotyczącą kondycji człowieka) oraz aksjologiczną (tj. dotyczącą wartości podstawowych). Tak rozumiana ideologia wskazuje, jak dla człowieka (ujętego w ramy określonej aksjologii) budować sprawiedliwy (zgody ze wskazaną aksjologią) system polityczny. Przy czym konkretyzacja drogi do budowy systemu opisywana jest w doktrynach tworzonych w ramach poszczególnych ideologii.

Definiowanie

Definicji autorskich i szczegółowych ideologii jest tak wiele jak wielu jest autorów prowadzących badania w obrębie filozofii polityki rozumianej jako subdyscyplina nauki o polityce. Klasyczną na gruncie anglojęzycznej literatury przedmiotu definicję zaproponował Roger Eatwell w Contemporary Political Ideologies. Wskazał on, że: Ideologia polityczna to relatywnie spójny zestaw faktów empirycznych i przekonań normatywnych oraz myśli, skupiających się na problemie natury ludzkiej, procesów historycznych i rozwiązań socjo-politycznych. Zazwyczaj pozostaje w związku z programem dotyczącym krótkoterminowych problemów. W zależności od jej relacji ze strukturą dominujących wartości, ideologia może pełnić funkcję bądź to stabilizatora, bądź to siły rewolucyjnej. [...] Ideologie polityczne są w swojej istocie wytworem myśli kolektywnej. Są „typami idealnymi”, których nie należy mylić z konkretnymi ruchami, partiami czy reżimami (systemami władzy), które mogą przybierać ich nazwy. Definicja ta wskazuje na ideologie jako typy idealne w ujęciu Maxa Webera i tym samym uznaje je za nierealizowalne w praktyce (to możliwe jest dopiero na poziomie zoperacjonalizowanej doktryny). Podobnie wskazuje, że ideologia jest wytworem myśli kolektywnej, co oznacza, że w łonie jednej ideologii może pojawić się wiele doktryn ją operacjonalizujących i konkretyzujących.

Popularny autor podręczników tłumaczonych na wiele języków świata, w tym język polski Andrew Heywood w pracy Ideologie polityczne. Wprowadzenie przedstawił definicję autorską, bliską ujęciu Rogera Eatwella. Przyjął on, że: ideologia to mniej lub bardziej spójny zbiór idei, stanowiący pod-stawę zorganizowanego działania politycznego, bez względu na to, czy zmierza ono do zachowania, przekształcenia czy obalenia istniejącego systemu sprawowania władzy. Zatem wszystkie ideologie (a) dostarczają obrazu istniejącego porządku, zazwyczaj w formie obrazu świata, (b) lansują model pożądanej przyszłości, wizję dobrego społeczeństwa, a także (c) wyjaśniają, w jaki sposób zmiana polityczna może się dokonać – czyli jak przejść z (a) do (b).

W polskiej literaturze politologicznej autorzy częściej posługują się terminem doktryna polityczna (polityczno-prawna) bądź myśl polityczna. Związane jest to z tradycją sięgającą prac Franciszka Ryszki, który opisał triadę ideologia - doktryna - program. Co do ideologii i doktryny wskazywał również, że w ówczesnej literaturze przedmiotu oba pojęcia stosuje się wymiennie, czasem dodając jeszcze pojęcie filozofii politycznej. Wśród autorów polskich, którzy zaproponowali definicję ideologi jest Mariusz Gulczyński, który wskazał, że ideologie polityczne to zespół poglądów artykułujących generalne cele działalności politycznej i dopuszczalne metody ich osiągania. Nadrzędną funkcją ideologii politycznej jest definiowanie celów i środków uzgadniania zachowań współzależnych grup społecznych o sprzecznych interesach w sposób rokujący zwiększanie szans przeżycia i osiągania satysfakcji z życia jej adresatów. Tak ujęta ideologia zlewa się - zgodnie z konstatacją Ryszki - z definicjami doktryny proponowanymi przez innych autorów jak Władysław Kulesza, czy Konstantego Grzybowskiego. Definicja to nie jest również spójna z koncepcjami obecnymi w literaturze obcej. Próba połączenia ujęć obecnych w pracach anglojęzycznych i polskich to definicja Jarosława Szczepańskiego, który zaproponował by ideologię polityczną rozumieć jako relatywnie spójny zestaw faktów empirycznych, przekonań normatywnych i myśli, skupiających się na problemie natury ludzkiej, procesów historycznych oraz rozwiązań socjo-politycznych, w tym w zakresie prawa. Jest ona wytworem myśli kolektywnej oraz powinna być traktowana, jako typ idealny. Innym przykładem definicji wyrosłej na gruncie polskiej nauki o polityce jest definicja Macieja Zięby, wg którego ideologia to zbiór historycznie, kulturowo i społecznie uwarunkowanych przekonań podzielanych przez członków danej grupy społecznej, oferujący im całościowy i uproszczony obraz świata.

Ideologia – Doktryna – Myśl polityczna

Podział na ideologię (pojęcie o najszerszej denotacji), doktrynę (operacjonalizacja) oraz program polityczny (praktyczne wdrożenie) na grunt polskiej nauki o polityce wprowadził Franciszek Ryszka. Pozwolił w ten sposób uporządkować zakres trzech bliskich sobie terminów. Proponowany schemat relacji pojęć zaprezentowany w Nauce o polityce: rozważaniach metodologicznych to zawierające się w sobie okręgi, w których na zewnątrz - obejmując najszerszy zakres denotacji znajduje się ideologia, a dalej doktryna i program.

Franciszek Ryszka zauważył również problem nieostrości rozróżnienia pomiędzy ideologią, doktryną oraz filozofią polityki, która utożsamiana bywa również myślą polityczną. Triada idea (myśl), doktryna i ideologia została przywołana w pracy Huberta Izdebskiego, gdzie wskazywał, że nie każdy zbiór usystematyzowanych twierdzeń normatywnych może być ideologią, a nawet nie każdy może być uznany za doktrynę. Idee (czy myśli) polityczne same w sobie również bywają przedmiotem badania, nawet gdy nie stanowią elementu spójnego systemu. Myśl ta rozwinięta została do twierdzenia o zawieraniu się myśli w doktrynach a doktryn w ideologiach. Myśl polityczna traktowana jest jako budulec doktryny, i ta sama idea może być wykorzystywana do budowy różnych doktryn (przy czym zazwyczaj w łonie jednej ideologii). Doktryny stają się w tym ujęciu szkołami rozwijanymi bądź wokół jednego filozofa polityki (jak doktryna libertarianizm Roberta Notzicka czy doktryna faszyzmu Giovani Gentile), bądź wielu autorów (jak utylitaryzm rozwijany m.in. przez Jeremego Benthama czy Johna Stuarta Milla). Bliskie sobie doktryny grupują się natomiast w ramach ideologii - w tym sensie można mówić np. o ideologiach liberalnych, konserwatywnych, czy socjalistycznych.

Klasyfikacja

Nie istnieje jeden uniwersalny sposób klasyfikacji ideologii politycznych. Wobec toczącego się sporu co do tego czy w ogóle jest ideologia polityczna, klasyfikacje przybierać będą autorski wymiar i będą dopasowane do zakresu denotacji. Sposoby rozumienia a zarazem i sposoby klasyfikacji odmiennie prowadzone są również w opracowania anglojęzycznych i polskich.

W obiegu międzynarodowym pod wpływem nauki anglosaskiej, w której filozofia polityki miesza się z teorią polityki jak w pracy, oraz w której nie wyróżnia się zazwyczaj doktryn jako operacjonalizacji ideologi politycznej ideologiami określane są zarówno liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, jak i dużo węższe ujęcia jak feminizm, utylitaryzm, czy obiektywizm. Wszystkie te usystematyzowania myśli politycznych nazywane są tak samo co w ogóle utrudnia klasyfikację, ta zaś sprowadzana zostaje niejednokrotnie do podziału na ideologie lewicowe i prawicowe.

W Polskiej nauce ze względu na częste wykorzystywanie pojęcia doktryn klasyfikacja ideologii przyjmuje szerokie lub wąskie spektrum (to ostatnie w przypadku ścisłego rozdzielenia ideologi i od doktryny. Hubert Izdebski wskazuje, że istnieje kilka sposób klasyfikacji tj. podział na ideologie postępowa i reakcyjne, prawicowe i lewicowe, czy też klasyfikacja w obrębie trójkąta ideologicznego. Mariusz Gulczyński rozróżnia ideologie postępowe i wsteczne, prawicowe, takie jak nacjonalizm, liberalizm, komunizm lub konserwatyzm, i lewicowe, takie jak socjalizm lub socjaldemokracja. Przyjmuje więc szerokie rozumienie ideologii.

Ideologia w innych naukach społecznych

Ideologia bywa również definiowana w obrębie innych nauk społecznych niż nauka o polityce oraz w ramach filozofii. Przykładami wykorzystania pojęcia ideologia i zdefiniowania go by posługiwać się nim jako pojęciem w ramach analiz są: ideologia społeczna, ideologia ekonomiczna, czy ideologia prawna.

Ideologie w przypadku tych nauk podobie jak w przypadku ideologii politycznych pozostają pewnego rodzaju wizjami antropologiczno-aksjologicznymi. Podobnie również ja w przypadku ideologii politycznych są one operacjonalizowane na poziomie doktryn. Tak można mówić o doktrynach społecznych, doktrynach ekonomicznych, czy doktrynach prawnych (przy czym w tym zakresie częściej mówi się o doktrynach polityczno-prawnych).

Ideologia a filozofia

Filozofia rozumiana jako jedna z dyscyplin naukowych, a szerzej pewien system wiedzy o świecie budowana jest na trzech naukach szczegółowych: ontologii (nauka o bycie), epistemologii (nauka o poznaniu) i aksjologii (nauka o wartościach). Systemy filozoficzne tworzone są jako spójne systemy wiedzy obejmujące sowim zakresem wszystkie trzy nauki szczegółowe. Ideologia jest w tym zestawieniu pewnego rodzaju heurystyką poznawczą, nie zaś system kompleksowej wiedzy. Ogranicza się - zgodnie przytaczanymi definicjami - gdy mowa o ujęciach filozoficznych jedynie do antropologii filozoficznej oraz aksjologii. W ramach samej filozofii rozumianej jako nauka ideologia pozostaje pojęciem definiowanym różnorako. Jest obecna w części systemów filozoficznych jak np. Hegla czy Marksa i Engelsa.

Zobacz też

• Filozofia polityki
• Doktryna polityczna
• Polityka
• Teoria polityki
• Nauka o polityce